Julian Assange: niet veroordeeld, maar al jaren vast

Een overzicht van de jacht op de onthuller van Amerikaanse oorlogsmisdaden door Boudewijn Chorus.

Deze maand is het dertien jaar geleden dat de jacht op WikiLeaks-uitgever Julian Assange begon en sindsdien is zijn leven een hel. Maar afgezien van bestraffing voor het overtreden van de voorwaarden bij zijn borgtocht is hij niet veroordeeld en is het nog de vraag of hij uiteindelijk berecht wordt. Justitie in de VS beticht hem van spionage en diefstal van geclassificeerd materiaal (militaire en staatsgeheimen). Wat de Amerikanen betreft geldt het gezegde Don’t shoot the messenger niet voor Assange. Maar de regering in de Britse hoofdstad Londen, waar hij sinds 2019 gevangen zit in een streng beveiligde gevangenis voor terroristen, aarzelt nog om hem uit te leveren. Wie bekommert zich nog om hem en hoe kon het zover komen?

Assange, Australische ex-hacker en programmeur, richtte WikiLeaks op, een website die in november 2010 wereldberoemd werd door de publicatie – in samenwerking met vijf grote internationale kranten – van ruim een kwart miljoen documenten en andere bestanden over de Amerikaanse bezetting van Irak (2003-2011), de oorlog in Afghanistan (2001-2021) en martelingen in de Amerikaanse gevangenis van Guantánamo Bay, waaruit een praktijk van oorlogsmisdaden door Amerikaanse strijdkrachten bleek.
Nadat eerder in de media al beelden van marteling door Amerikaans militair personeel in een gevangenis in Bagdad (Abu Ghraib) waren gepubliceerd, zette WikiLeaks in mei 2010 een video online die bekend is geworden onder de benaming Collateral Murder (moord als bijvangst) waarop te zien is hoe Amerikaanse soldaten vanuit twee helikopters elf Iraakse burgers bijna achteloos als in een computergame neerschieten, onder wie twee kinderen en twee medewerkers van persbureau Reuter. De liquidatie was gefilmd op 12 juli 2007 vanuit een Apache AH-64 boven een locatie in Bagdad terwijl communicatie met de andere helikopter en de thuisbasis was te horen. Zonder twijfel ging het hier om een ernstige oorlogsmisdaad. Na een tweede aanval kwam het totaal aantal dodelijke slachtoffers op 18. Het schokkende beeldmateriaal is ook te zien op YouTube en andere websites. Een dag na publicatie op YouTube was de film al meer dan elf miljoen keer bekeken.  

Het bestaan van de video was ten tijde van de onthulling door WikiLeaks al jaren bekend. Op 25 juli 2007 was de film tijdens een off-the-record-briefing getoond aan medewerkers van Reuters, het internationale persagentschap waarvoor de bij de gefilmde liquidatie omgekomen journalisten werkten. Amerikaanse officieren die het materiaal presenteerden zeiden dat Reuters een verzoek moest doen om kopieën te krijgen met een beroep op de Freedom of Information Act (vergelijkbaar met de Wet Openbaarheid Bestuur), wat nog dezelfde dag werd gedaan. Anderhalf jaar later werd het verzoek van Reuters definitief afgewezen.
Toen WikiLeaks het beeldmateriaal ontving was dat gecodeerd, maar medewerkers van WikiLeaks slaagden er in om de beveiliging te kraken. Op 8 januari 2010 had WikiLeaks via een bericht op Twitter aangekondigd dat zij de film tegen het einde van maart zouden gaan publiceren. In hetzelfde bericht werd gevraagd om veel computerkracht om de codering te kunnen kraken.
Hoewel WikiLeaks garandeerde dat hun klokkenluiders niet te achterhalen zouden zijn, werd er in verband met deze zaak toch een verdachte gearresteerd. Het ging hier om Bradley Manning, tegenwoordig bekend als Chelsea Manning. Manning was inlichtingenanalist bij het Amerikaanse leger en gestationeerd op legerbasis Hammer in Irak. Hij zou zijn daad hebben opgebiecht in chatgesprekken met een nadien als provocateur ontmaskerde figuur. Die overhandigde kopieën van de gesprekken aan de Amerikaanse autoriteiten, waarna Manning eind mei 2010 in voorarrest werd genomen. Manning werd in juli 2013 schuldig verklaard aan 19 van de 21 punten van de aanklacht, waaronder spionage en diefstal, maar niet van hulp aan de vijand (waarvoor hij levenslang had kunnen krijgen). De rechtbank veroordeelde hem uiteindelijk tot 35 jaar gevangenisstraf, maar op zijn laatste dag ‘in Office’ verleende president Obama Manning in 2017 gratie. Toch heeft Manning nadien in 2019 en 2020 in de VS nog een jaar opnieuw vastgezeten, wegens weigering om tegen WikiLeaks te getuigen. De bemanning van de helikopters is nooit vervolgd.

Smerig spel
Julian Assange heeft inmiddels langer vastgezeten dan Manning, als je tenminste de jaren meetelt waarin hij noodgedwongen verbleef in de ambassade van Ecuador in Londen. Hoe kwam hij daar terecht?
In augustus 2010 vaardigde de Zweedse politie een internationaal arrestatiebevel uit tegen Assange wegens klachten van twee vrouwen over seksuele gedragingen van Assange tijdens een verblijf in Stockholm. Een dag na de bekendmaking van het arrestatiebevel werd dit weer ingetrokken en verklaarde de Zweedse hoofdaanklager dat er geen reden was om Assange te verdenken van een misdrijf. Terwijl medewerkers van WikiLeaks vermoedden dat er een smerig spel werd gespeeld om Assange te kunnen vastzetten en aan de VS uit te leveren, dook er enkele dagen later een andere Zweedse aanklager op, die het arrestatiebevel opnieuw uitvaardigde. Assange zat inmiddels in Londen, waar hij zich op 7 december 2010 bij de politie meldde en werd ingesloten. Hij verklaarde zich bereid te worden verhoord over de zaak door Zweedse gerechtelijke autoriteiten. Tien dagen later werd Assange op borgtocht vrijgelaten. De Zweedse autoriteiten eisten echter dat Assange voor berechting naar Zweden zou komen, hetgeen hij weigerde op grond van het beschreven vermoeden van opzet tot uitlevering aan de VS. In november 2011 oordeelde het Engelse High Court of Justice dat Assange mocht worden uitgeleverd aan Zweden. Tegen dit vonnis ging hij in beroep, maar het Hooggerechtshof oordeelde op 30 mei 2012 dat het tegen hem uitgevaardigde Europese aanhoudingsbevel rechtsgeldig was.
Omdat Assange door dit vonnis voor arrestatie moest vrezen, zocht hij zijn toevlucht in de ambassade van Ecuador in Londen. De maand daarop verleende de president van Ecuador hem politiek asiel. Londen stond hem echter niet toe naar dat land te vertrekken. Ook moesten zijn geldschieters een deel van de borgsom, waarvoor ze garant hadden gestaan, betalen.

Deense oud-minister moet boeten voor uitspraken over spionage VS

Denemarken heeft oud-minister van Defensie Claus Hjort Frederiksen aangeklaagd voor het lekken van staatsgeheimen.  De NSA gebruikte Deense internetkabels voor het afluisteren van toppolitici van landen als Duitsland, Frankrijk, Zweden en Noorwegen, onder wie bondskanselier Angela Merkel.

Frederiksen heeft toen hij nog minister was in het openbaar over de samenwerking tussen de Deense militaire inlichtingendienst en de NSA gesproken. Maar volgens Frederiksen was wat hij hierover heeft gezegd al openbaar gemaakt in de onthullingen van Edward Snowden in 2013. Hij weerspreekt de (nog steeds geheime) aanklacht met klem en hoopt dat er openheid komt over deze zaak, zowel voor het parlement als voor de Deense burgers. Frederiksen (75) is nu pas aangeklaagd omdat hij geen lid meer is van het parlement en dus zijn immuniteit heeft verloren. Zijn partijgenoten van de Liberale Partij betreuren de gang van zaken. Frederiksen is een partijveteraan die vier belangrijke ministerposten heeft bekleed. Alex Vanopslagh, de politieke leider van de Liberale Alliantie, vindt het een schandalig besluit van Justitieminister Hummelgaard om het proces tegen Frederiksen door te zetten.

De onthullingen van Snowden

De spionage kwam eind 2020 aan het licht via een klokkenluider van de Deense geheime dienst, die vanaf 2008 met de Amerikaanse NSA aan een geheim aftapproject werkte, en die zijn zorgen over de Amerikaanse spionage eerder had gedeeld in interne rapporten. In dit project werd gebruik gemaakt van het programma XKeyscore, in 2013 onthuld door NSA-klokkenluider Edward Snowden. Middels selectors doorzochten de diensten e-mails, zoekvragen en chatberichten. Een selector kan een e-mailadres, telefoonnummer of IMEI-nummer van een smartphone zijn. De Deense medewerker ontdekte dat er bepaalde selectors waren waarmee de Amerikanen heimelijk inlichtingen over Europese processen en organisaties verzamelden. De toezichthouder van de Deense geheime dienst constateerde dat deze werkwijze illegaal was. Het leidde tot de schorsing van onder meer het hoofd van de dienst. Volgens bronnen van de Deense omroep heeft Claus Hjort Frederiksen geprobeerd de inspectie te weerhouden van een onderzoek. Toen dat niet hielp heeft hij zijn opvolgster Tine Bramsen gemaand de resultaten van het onderzoek niet openbaar te maken.

De samenwerking met de Amerikaanse geheime dienst is in Denemarken als zodanig niet omstreden. Maar net als in Nederland bestaan er wel zorgen over het delen van grote hoeveelheden onbewerkte data. Een van de conclusies van het onderzoek van de toezichthouder luidde: ‘Er zijn tekenen dat de Defensie-inlichtingendienst operationele activiteiten is begonnen die in strijd zijn met de Deense wetgeving, waaronder het verwerven en openbaar maken van een aanzienlijke hoeveelheid informatie over Deense burgers.’ ‘Het probleem met onbewerkte ruwe data is dat je eigenlijk niet weet wat je doorgeeft als je miljoenen berichten uit een kabel hebt getapt’, zegt Jens Elo Rytter, hoogleraar Recht aan de Universiteit van Kopenhagen.

Sabotage in de Oostzee

Waarom een trouwe westerse bondgenoot als oud-minister Frederiksen nu gedaagd wordt in een geheim proces is onduidelijk. Is het een waarschuwing aan zijn adres om alles wat hij verder over de affaire weet onder de pet te houden? Of is het een boodschap aan anderen, critici bij de inlichtingendiensten bijvoorbeeld, om hun mond te houden? Geheime diensten houden per definitie niet van loslippigheid.

Er spelen daar op dit moment meer gevoelige kwesties. Denemarken onderzoekt met Duitsland en Zweden het opblazen van de Nord Stream gaspijplijnen in de Oostzee in september vorig jaar. Dat onderzoek loopt nog. Juist deze week kwam die kwestie aan de orde in Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. Rusland, dat het westen voor de aanslagen verantwoordelijk houdt, heeft een onafhankelijk onderzoek geëist. China zou daar ook voorstander van zijn. Aanleiding is onder meer een publicatie van de Amerikaanse onderzoeksjournalist Seymour Hersh die schrijft dat de Amerikaanse regering, al jaren fel tegenstander van het Nord Stream project, de opdracht heeft gegeven voor de sabotage. ‘Marineduikers, die opereerden onder de dekmantel van een veelbesproken NAVO-oefening in het midden van de zomer, bekend als BALTOPS 22, plaatsten de op afstand geactiveerde explosieven die drie maanden later drie van de vier Nord Stream-pijpleidingen vernietigden, volgens een bron met directe kennis van de operationele planning.’  In de Veiligheidsraad wees John Kelley, de vertegenwoordiger van de VS, de Russische eis onmiddellijk van de hand. Niet geheel ten onrechte zag hij er een poging in om de aandacht af te leiden van de oorlog in Oekraïne. In de Algemene Vergadering van de VN wordt deze week namelijk ook nog weer een debat gevoerd over een veroordeling van de Russische invasie in Oekraïne, precies een jaar geleden.

[foto: Alf Altendorf CC. Inlichtingenstation voor het verzamelen van satellietgegevens in Bad Aibling, Beieren,]